Architektura drewniana Wielkopolski

By Aha – Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org

Niegdyś drewno było najpopularniejszym materiałem budowlanym. Co prawda było łatwo dostępne i proste w obróbce, ale było przy tym niezbyt wytrzymałe i bardzo łatwo ulegało zniszczeniu.

Wraz z rozwojem technologii budowlanych coraz częściej stosowano trwalsze budulce, a drewna używano coraz rzadziej. Przy okazji pogarszał się stan budynków zbudowanych wcześniej. Te zachowane do dziś są bardzo ciekawymi zabytkami.

Spośród zachowanych budynków z drewna najważniejsze miejsce zajmują kościoły. Na terenie Wielkopolski występują najliczniej spośród zabytków w całej Polsce, ponadto są w bardzo dobrze zachowanej formie. Kiedyś kościoły budowano głównie z drewna – jak donoszą źródła w 1510 roku na terenie archidiecezji gnieźnieńskiej były 462 kościoły drewniane i jedynie 30 murowanych. Dzięki trosce mieszkańców do dziś zachowało się w Wielkopolsce w dobrym stanie około 280 kościołów.

Sposoby konstrukcji budynków drewnianych przez lata praktycznie się nie zmieniały. Najpopularniejszym sposobem była konstrukcja zrębowa, czyli belki układane jedna na drugiej, w narożnikach połączone ze sobą przez wycięcia ciesielskie i ukryte pod oszalowaniem. Rzadziej stosowana była konstrukcja szkieletowa, składająca się ze słupów połączonych ze sobą podwalinami (na dole) i belkami (na górze), dodatkowo usztywnionych elementami ukośnymi. Przestrzenie ścian wypełniano drewnem, gliną połączoną z kawałkami słomy (tzw. konstrukcja szachulcowa) lub cegłą (tzw. mur pruski).

Rzuty poziome są dość proste. Najczęściej występuje prostokątna nawa i węższe prezbiterium, zakończone trójbocznym zamknięciem lub prostą ścianą. Dachy pokryte są gontami lub podobnymi materiałami drewnianymi, rzadziej dachówką, blachą czy łupkiem, a niegdyś nawet słomą lub trzciną. Najczęściej nawa i prezbiterium mają wspólny dach, przez co nad prezbiterium okap jest bardziej wystający. Większość kościołów ma na dachu wieżyczkę na sygnaturkę.

Jakie najciekawsze zabytki drewniane przetrwały do dziś w Wielkopolsce?

Aż 19 kościołów pochodzi z XVI wieku – m.in. kościół w Blizanowie i Domachowie (posiadające cechy charakterystyczne dla Śląska), Nowej Wsi Królewskiej (o wyglądzie charakterystycznym dla Małopolski). Od XVII wieku urozmaicano konstrukcje. W Brodach (1670-73) po raz pierwszy pojawiły się boczne kaplice, które wraz z nawą i prezbiterium tworzyły plan krzyża łacińskiego, później zastosowano to również w Błażejewie (1675-76), Ostrowie Kościelnym (1717) i Czerminie (1725).

W późniejszym czasie wznoszono już wysokie wieże, zwieńczone barokowymi hełmami. Można je podziwiać m.in. w Odolanowie-Górce (1784), Potulicach (1728) i Sokolnikach (1682-1721).

Kościoły drewniane wymagają szczególnej ochrony przeciwpożarowej. Mimo to w ostatnich latach spłonęły kościoły w Modliszewku, Szlichtyngowej i Tuchorzy.

Oprócz kościołów z drewna budowano również dwory szlacheckie (Giżyce, Łopuchowo, Kotlina, Siedmiorogów), ratusze i domy. Ostatni zachowany w regionie drewniany ratusz znajduje się w Sulmierzycach. Drewniane domy miejskie zachowały się tylko w małych, niemodernizowanych ośrodkach.